Azərbaycan şərqşünaslığında Aidə İmanquliyeva fenomeni
XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan şərqşünaslığının yüksəliş dövrü kimi xarakterizə olunur. Bu dövrün ən görkəmli simalarından olan filologiya elmləri doktoru, professor Aida İmanquliyeva öz elmi fəaliyyəti ilə milli şərqşünaslıq məktəbinin inkişafında mühüm mərhələ yaratmışdır.
Elmi tədqiqatları hələ sağlığında respublikanın hüdudlarından uzaqlarda rəğbətlə qarşılanan tanınmış Azərbaycan şərqşünası Aida xanımın monoqrafiyaları və məqalələri haqqında çoxlu sayda araşdırmalar aparılaraq, dəyərli sözlər deyilmişdir. Bu da təbiidir. Professor Aida İmanquliyeva ərəb ədəbiyyatının problemlərinin araşdırılıb öyrənilməsi, tərcüməsi və eyni zamanda XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələrinin inkişafında böyük xidmətləri olmuş görkəmli şərqşünas alimdir. Onun zəngin elmi irsi təkcə ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsi baxımından deyil, həm də Şərq və Qərb ədəbi-estetik fikrinin vəhdətinin tədqiqi istiqamətində yeni metodoloji yanaşmalar formalaşdırmışdır.
Aida İmanquliyevanın yaradıcılığı Azərbaycan elminə yeni bir baxış gətirərək ərəb ədəbiyyatının müasir dövrdə humanist, fəlsəfi və mənəvi dəyərlər kontekstində tədqiqinə geniş imkanlar açmışdır. Onun “Cübran Xəlil Cübran”, “Mixail Nüaymə”, “Yeni ərəb ədəbiyyatının ideya-estetik xüsusiyyətləri” kimi monoqrafiyaları yalnız Azərbaycan şərqşünaslığının deyil, bütövlükdə dünya ədəbiyyatşünaslıq elminin dəyərli nümunələrindəndir. Tədqiqatçının elmi irsi həm də bir fenomen kimi diqqətə layiqdir. Çünki Aida İmanquliyeva yalnız ərəb ədəbiyyatının tədqiqatçısı kimi yox, həmçinin Şərq-Qərb ədəbi münasibətlərinin körpüsünü quran ilk azərbaycanlı qadın alim kimi çıxış etmişdir. O, elmi-nəzəri fikri milli mədəniyyətin, mənəviyyatın və humanizmin dərin qatları ilə əlaqələndirərək Azərbaycan şərqşünaslığında yeni mərhələnin əsasını qoymuşdur.
Biz professor Aida xanımın anadan olmasının 86-cı ildönümü münasibətilə yaşadığı 53 illik qısa, lakin mənalı ömür yolunda elmi yaradıcılığından bəhs etməklə yanaşı, elmi fəaliyyətində tutduğu rəhbərlik mövqeyindən kiçicik də olsa, söhbət açmaq istərdik. Aida xanım təkcə yaradıcılığı ilə deyil, həm də təşkilatçılıq bacarığı, rəhbərlik fəaliyyəti ilə öz həyatının missiyasına – yaşadığı mühit və rejim çərçivəsində Azərbaycan milli özünüdərkinin qorunub saxlanılması, inkişafı idealına sadiq qalmışdır. Unutmamalıyıq ki, Aida İmanquliyeva bir tərəfdən Azərbaycan milli dəyərlərinə xas qadın, qayğıkeş ana, dəyərli alim olmuş, digər tərəfdən əsl rəhbər kimi yaddaşlara həkk edilmişdir.
1950-1960-cı illər arasında ərəb Şərqində ciddi dirçəliş təzahür etmiş və keçmiş SSRİ ilə diplomatik əlaqələr genişlənərək iqtisadi əməkdaşlıq yaranmışdır. Bu da o zamanlar SSRİ-nin tərkibində olan 15 respublikanın iqtisadi və mədəni sahələrinə də ciddi təsir göstərmişdir. Xüsusilə Azərbaycanda Şərq ölkələrinə və Şərq dillərinə meyil yüksəlmiş və 1950-ci ilin sonunda Azərbaycanda Milli Akademiyanın Şərq mərkəzi – Şərqşünaslıq İnstitutu fəaliyyətə başlamışdır. Digər tərəfdən indiki Bakı Dövlət Universitetində Şərqşünaslıq fakültəsi açılmış və ilk şərqşünas kadrlar yetişdirilməyə başlanmışdır. 1962-ci ildə Azərbaycanda ilk şərqşünas kadrlar məzun olmuşlar. Və elə o zamandan da şərqşünaslıq elmi xalqımıza Aida xanım kimi alimlər bəxş etməyə başlamışdır.
Aida İmanquliyeva 1939-cu il oktyabr ayının 10-da Bakıda ziyalı ocağında anadan olmuşdur. Atası – milli jurnalistikamızın patriarxlarından sayılan Nəsir İmanquliyev uzun illər dövrünün nüfuzlu mətbuat orqanlarının rəhbərliyində çalışaraq ömrünü milli mətbuatın inkişafına həsr etmişdir. Filologiya elmləri doktoru, professor Nəsir İmanquliyev 1940-1950-ci illərdə “Yeni yol”, “Gənc işçi”, “Kommunist”, “Bakı” kimi nüfuzlu mətbu orqanlarında jurnalist kimi özünəməxsus irs yaratmışdır. Anası Gövhər İmanquliyeva (Sultanzadə) Şamaxıda əsilzadə ailəsinin nümayəndəsi olmuşdur.
1947-1957-ci illər arasnda Bakı şəhəri Səbail rayonu 132 saylı orta məktəbdə təhsil alan, həmin məktəbi qızıl medalla bitirən Aida xanım 1957-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU-nun) Şərqşünaslıq fakültəsinin Ərəb filologiyası bölməsinə daxil olmuş, 1962-ci ildə Ərəb filologiyası fakültəsinin ilk məzunlarından olmuşdur. İnstitutu bitirdiyi il ADU-nun Yaxın Şərq xalq ədəbiyyatı tarixi kafedrasının aspirantı olan Aida xanım sonrakı təhsilini SSRİ EA Asiya xalqları İnstitutunun aspiranturasında davam etdirmişdir. Aida xanımın namizədlik işi “Qələmlər birliyi və onun yaradılmasında Mixail Nüaymənin rolu”na həsr edilmişdir. A.İmanquliyevanın namizədlik işinin elmi rəhbəri görkəmli şərqşünas alim Rüstəm Əliyev olmuşdur. Aida xanım 1966-cı ildə SSRİ EA Şərqşünaslıq İnstitutunda namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə etmiş və alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür.
Filologiya elmləri namizədi adına layiq görülən gənc alim 1966-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda kiçik elmi işçi kimi fəaliyətə başlamış və sonrakı elmi yaradıcılığını Ərəb filologiyası şöbəsində davam etdirmişdir.
1958-ci ildə yaranan AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən ən gənc şöbə Ərəb filologiyası şöbəsi olmuşdur. Bu şöbənin yaranma tarixi 1976-cı ilə təsadüf edir. Aida xanım yaşadığı qısa həyat yolunda daima öncüllərdən – Azərbaycanın ilk qadın şərqşünas alimi, ilk qadın şərqşünas doktoru, ilk qadın şərqşünas professoru, Şərq-Qərb qarşılıqlı ədəbi əlaqə və təsiri problemini sistemli şəkildə araşdıran ilk mütəxəssisi və Ərəb filologiyası şöbəsinin ilk rəhbəri olmuşdur.
Professor Aida xanım İmanquliyeva Ərəb filologiyası şöbəsinə 1988-ci ilə qədər rəhbərlik etmiş və elə həmin ildə mərhum akademik Ziya Bünyadovun rəhbərlik etdiyi dövrdə AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini vəzifəsinə təyin edilmişdir. Akademik Z.Bünyadov 1990-cı ilin iyun ayında AMEA-nın vitse-prezidenti seçildikdən bir qədər sonra Aida xanım 1991-ci ilin ilk aylarında həmin instituta rəhbərlik etməyə başlamışdır. Lakin amansız ölüm ona həvalə edilən vəzifənin öhdəsindən gəlməyə imkan verməmişdir. Aida xanım Şərqşünaslıq İnstitutuna rəhbərliyinin heç bir ili tamam olmadan – 1992-ci il sentyabrın 19-da dünyasını dəyişmişdir.
Aida xanım qısa ömür yaşasa da, uzun elmi yaradıcılıq yolu keçmişdir. O, AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun rəhbəri, institutun ən gənc şöbəsi kimi adı çəkilən Ərəb filologiyası şöbəsinin ilk rəhbəri olmaqla yanaşı, həm də Ümumxalq Şərqşünaslar Cəmiyyətinin Rəyasət Heyətinin, Şərq ədəbiyyatlarının tədqiqi üzrə Ümumittifaq Koordinasiya Şurasının üzvü olmuşdur. Yazıçılıq qabiliyyətinə malik Aida xanım İmanquliyeva Yazıçılar Birliyinə də üzv seçilmişdir. Uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə məşgul olan Aida xanım Azərbaycan Dövlət Universitetində ərəb filologiyası fənnindən mühazirələr oxumuşdur. Aida xanım elmi yaradıcılığı boyu 3 monoqrafiya yazmışdır: “Cübran Xəlil Cübran”, “Qələmlər birliyi” və Mixail Nüaymə”, “Yeni ərəb ədəbiyyatının korifeyləri”.
Aida xanımın sağlığında böyük çətinliklər və gərgin zəhməti hesabına ərsəyə gətirdiyi əsərlərinə bu gün ölkə hüdudlarından kənarda – Rusiyada, Ukraynada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, eləcə də əksər ərəb ölkələrində mütəmadi müraciət olunur. Alimin “Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri (XX əsrin əvvəllərində Şərq və Qərb ədəbiyyatının qarşılıqlı əlaqəsi problemlərinə dair)” kitabı 2005-ci ildə gürcü, 2006-cı ildə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə ərəb, 2007-ci ildə türk dilinə tərcümə olunmuşdur. Onun “Qələmlər birliyi” və Mixail Nüaymə” kitabı bir müddət əvvəl gürcü dilində çap edilmişdir. Kitab XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Qərb ölkələrində yaşayıb yaradan ərəb yazıçılarının yaradıcılığına həsr olunmuşdur.
Azərbaycan şərqşünaslığında ilk qadın ərəbşünas alim kimi özünəməxsus fenomen səviyyəsinə yüksəlmiş Aida İmanquliyeva təkcə ərəb ədəbiyyatının dərin bilicisi, elmi araşdırmaları ilə seçilən şərqşünas alim deyil, həm də pedaqoq, ziyalı və milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliğatçısı kimi tanınmışdır. Alimin elmi irsi bu gün də öz aktuallığını qoruyur və yeni nəsil tədqiqatçılar üçün örnək rolunu oynayır.
Lalə BAYRAMOVA,
AMEA Akademik Z.M.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutunun şöbə müdiri,
filologiya elmləri doktoru
Müəllif haqqında
